Το θέμα του 2ου Εργαστηρίου online του ADOLF SHAPIRO που πραγματοποιήθηκε στις 5 Μαΐου, αφορούσε τις δυσκολίες και τα προβλήματα, που αντιμετωπίζουν οι ηθοποιοί στη δουλειά τους, και, ομολογουμένως, η συζήτηση, όπως εξελίχθηκε, ήταν πολύ ενδιαφέρουσα και με απότομες στροφές…
Παρακάτω – ένα σύντομο σκιαγράφημα της σημερινής συνάντησης.
Ερώτηση: Πώς πρέπει να αντιδράσει ένας ηθοποιός, αντιμετωπίζοντας κάποια απότομη αντίδραση ενός θεατή, το γέλιο του π.χ., ενώ παίζει τη σκηνή του; Πώς θα καταφέρει να συγκεντρωθεί ξανά και να μη βγει από το ρόλο;
ADOLF: Το σωστό είναι – αλλά αυτό ισχύει μόνο όταν παίζεται κωμωδία – να εισάγεις το γέλιο του θεατή στην παράσταση, να του κάνεις ένα νεύμα με το χέρι, για παράδειγμα. Αν δεν πρόκειται για δράμα, μπορείς να αντιδράσεις όπως θέλεις. Εδώ, βέβαια, υπάρχει και ένας κίνδυνος, αλλά είναι και πολύ ενδιαφέρον. Αν παίζεται κωμωδία, πρέπει να αντιμετωπίζεις ένα τέτοιο συμβάν πολύ ανάλαφρα. Το γέλιο δεν μπορεί να καταστρέψει τη κωμική σου διάθεση. Το κακό είναι ότι σε αποπροσανατολίζει. Το πιο ωραίο θα είναι να μπεις σε επαφή με έναν τέτοιο θεατή.
Οι κωμωδίες δεν προϋποθέτουν την ψευδαίσθηση της ζωής. Ας πούμε παίζεις κωμωδία και στην αίθουσα κάποιος φταρνίστηκε. Μπορείς να του πεις «Με τις υγείες σας!» Στο δράμα αυτό σε βγάζε εκτός. Κανονικά πρέπει να μη δίνεις σημασία, πράγμα πάρα πολύ δύσκολο.
Ερώτηση: Το θέμα είναι ότι όλο το έργο ήταν τραγικό και μόνο αυτή η σκηνή ήταν κωμική
ADOLF: Τότε δεν πρέπει με τίποτα να σπάσεις τη σκηνή. Δεν υπάρχουν κάποιοι κανόνες για το πώς πρέπει να αντιδράσεις, αυτό έρχεται με την πείρα. Γι’ αυτές τις περιπτώσεις ούτε η αστυνομία έχει συγκεκριμένες οδηγίες.
Περπατάς στο δρόμο και κάποιος σου πετάει ένα μήλο. Τι θα κάνεις; Αυτό εξαρτάται από την κατάσταση. Αλλά αυτό βγάζει από τον ρόλο ακόμα και πολύ έμπειρους ηθοποιούς. Το ζήτημα είναι να μη σε βγάζει εκτός για όλη την υπόλοιπη παράσταση. Πρέπει να επικεντρώσεις την προσοχή σου στον συμπαίκτη για να συνέλθεις. Η αλήθεια είναι, ότι είναι δύσκολο…
Ερώτηση: Αν ο ηθοποιός δεν έχει την τύχη να έχει ταυτόχρονα Σκηνοθέτη και Δάσκαλο, πρέπει να χρησιμοποιήσει τις δικές του δυνάμεις, και σ΄αυτό βοηθούν οι εμπειρίες τη ζωής, η ικανότητα να διατηρεί την ψυχραιμία, να συγκεντρώνει τις δυνάμεις του. Για να αντιμετωπίσει την τρέλα του κάθε σκηνοθέτη που δεν είναι Δάσκαλος. Μου έτυχε να αναγκαστώ να παίξω μια σκηνή γυμνή, κάτι για το οποίο δεν υπήρχε λόγος, και στην ερώτηση: «Για ποιο λόγο;», ο σκηνοθέτης απάντησε: «Επειδή το λέω εγώ!».
ADOLF: Εδώ πρέπει να απευθυνθούμε στην αμερικάνικη πρακτική στον κινηματόγραφο: τα πάντα είναι γραμμένα στο συμβόλαιο, και αν το συμβόλαιο δε λέει ότι πρέπει να ξεγυμνώνεσαι, δεν μπορεί κανείς να σε αναγκάσει. Το συμβόλαιο είναι κάκιστο, αν όλες οι λεπτομέρειες της δουλειάς δεν είναι σημειωμένες.
Στο θέατρο τα πάντα εξαρτώνται από το λόγο, για το οποίο πρέπει να γίνει κάτι τέτοιο. Αν προστίθεται κάποιο νόημα με τη γυμνή εμφάνιση του ηθοποιού στη σκηνή ή αυτό γίνεται μόνο και μόνο για να δείξει το σώμα του. Κάποτε ανέβαζα έργο του Γκόρκι και ξαφνικά σκέφτηκα να δείξω μια ηθοποιό γυμνή, αλλά γυρισμένη με την πλάτη. Σ’αυτό το έργο ένας αστυφύλακας βίασε ένα κοριτσάκι. Το κορίτσι κατάφερε να φύγει από το σπίτι του βιαστή και να επιστρέψει στο δικό της. Σκέφτηκα, ότι το κορίτσι θα επιστρέφει στο σπίτι του, φορώντας τη χλαίνη του αστυφύλακα, την οποία άρπαξε βιαστικά και φόρεσε πάνω από τη φανέλα της. Η μητέρα της, φρικαρισμένη, της βγάζει τη χλαίνη, και το κοριτσάκι, αηδιασμένη, πετάει από πάνω της τη φανέλα. Η ηθοποιός που το έπαιζε, είχε εφηβικό σώμα, υπήρχε και μια άλλη ηθοποιός γι’ αυτό το ρόλο, με γυναικείο σώμα, με καμπύλες. Έχω διαλέξει την πρώτη: αν είχε βγάλει τα ρούχα της η άλλη, ο θεατής, βλέποντάς την, θα σκεφτόταν άλλα πράγματα… Βάζοντας την ηθοποιό να βγάλει τα ρούχα έχω εμβαθύνει το δραματικό χαρακτήρα του συμβάντος, Γι’ αυτό λέω ότι η ανάγκη του γυμνού εξαρτάται από το λόγο, που το κάνεις. Πρέπει να υπάρχει νόημα, πρέπει να υπάρχει ειδικός φωτισμός, πρωτίστως ο φωτισμός, που παίζει τεράστιο ρόλο σ’ αυτές τις περιπτώσεις.
Είδα κάποτε στην Αγία Πετρούπολη τον Βασιλιά Ληρ σε σκηνοθεσία ενός πολύ καλού σκηνοθέτη. Κι εκεί άνδρες ηθοποιοί σε μια σκηνή – σκηνή της καταιγίδας – εμφανίζονταν γυμνοί. Αλλά ντρέπονταν τόσο πολύ και προσπαθούσαν να πάρουν μια τέτοια θέση, ώστε να μη φαίνονται. Ήταν φρικτό, και συνέβη επειδή ο σκηνοθέτης τους έχει επιβάλει να κάνουν κάτι που δεν ήθελαν. Αν ο ηθοποιός νιώθει αμήχανα, αυτή η αμηχανία μεταδίδεται στον θεατή.
Στη Βραζιλία, για παράδειγμα, το γυμνό είναι στην παράδοσή τους, δεν είναι σεξ, δεν είναι ερωτισμός, είναι οι παραδόσεις του Καρναβαλιού. Οπότε το ερώτημα είναι γιατί θέλεις γυμνό σε μια παράσταση. Ο σκηνοθέτης δεν έχει το δικαίωμα να ζητάει τα πάντα από τον ηθοποιό.
Σχετικά μ’ αυτό θυμάμαι ένα άλλο περιστατικό, στην Πολωνία, όταν ο σκηνοθέτης ζήτησε από έναν ηθοποιό να διασχίσει τη σκηνή από αριστερά στα δεξιά. «Για ποιο λόγο να το κάνω;» ρώτησε ο ηθοποιός. – «Απλά, πέρασε από κει προς τα κει», απάντησε ο σκηνοθέτης, Ο ηθοποιός τότε είπε: «Απλά μπορώ να αποπλανήσω τη γυναίκα σου, αλλά απλά να περάσω από κεί προς τα κει – δεν μπορώ». Ο σκηνοθέτης γίνεται big boss, όταν φοβάται τον ηθοποιό… Αλλά επαναλαμβάνω: όλα εξαρτώνται από το συμβόλαιο, μόνο τότε μπορείς να αποφασίσεις, αν θα πάρεις ή όχι πάρει το ρόλο.
Επιστρέφοντας στον κινηματόγραφο, πρέπει να πούμε ότι για τα γυμνά πλάνα ισχύει ένα ειδικό καθεστώς: εργάτες της σκηνής, φωτιστές, γενικά, περιττός κόσμος δεν έχει το δικαίωμα να βρίσκεται στο πλατό. Και οι όροι είναι πολύ αυστηροί. Το γυμνό στη σκηνή μπορεί να είναι πολύ ωραίο και ενδιαφέρον, αν υποστηρίζεται από το νόημα του έργου.
Ερώτηση: Για μένα υπήρχε το εξής πρόβλημα στις πρόβες: ο σκηνοθέτης ζητούσε από μένα ένα πράγμα, ο χορογράφος άλλο, ποιον έπρεπε ν’ ακούσω;
ADOLF: Εκείνον που σου έβαζε τους πιο ενδιαφέροντες στόχους. Γενικά ο ρόλος του σκηνοθέτη είναι να κάνει τον ηθοποιό να πιστεύει ότι βρήκε μόνος του τη λύση, για να είναι σίγουρος για τον εαυτό του. Ό,τι βρήκε, είναι δικό του και όχι ξένο. Μπορεί να λειτουργεί και το αντίθετο. Το ίδιο θα σας πει και ένας ψυχίατρος αν του μιλήσετε για τις συγκρούσεις στην οικογένειά σας.
Χτες σκεφτόμουν πολύ για τους καιρούς που ζούμε. Αν δεν είχαμε Ίντερνετ, κινητά τηλέφωνα και θα είχαμε το κορωνοιό, τι θα γινόταν; Πιθανόν, θα είχαν πεθάνει δεκάδες, εκατοντάδες φορές περισσότεροι άνθρωποι. Όταν την Ευρώπη μάστιζε η πανούκλα, τι έκαναν οι άνθρωποι; Άνοιγαν χαντάκια, σκότωναν τις μάγισσες και εγκατέλειπαν τον τόπο τους, αφήνοντας πίσω τους αρρώστους. Έτσι ήταν όταν δεν υπήρχε καμιά επικοινωνία.
Ερώτηση: Από τι πρέπει να ξεκινήσεις για να χτίσεις τους κανόνες του παιχνιδιού, πώς να συνεννοηθείς με τους άλλους; Για να μη βγει όλο το αποτέλεσμα σοβαροφανές; Για να είναι ανάλαφρο; Θέλω αυτή την περίοδο να συμμετέχω σε πράγματα, που είναι συγκινητικά, γιατί γίνονται πάρα πολλά και ο σύγχρονος τρόπος αντιμετώπισης της κατάστασης είναι υπερβολικά εγκεφαλικός.
ADOLF: Πρέπει να ξεκινάμε θέτοντας κάποιους κανόνες του παιχνιδιού. Κάποιος όμως πρέπει να τους προτείνει. Συνήθως το κάνει ο σκηνοθέτης, οι ηθοποιοί τους αποδέχονται ή όχι και προτείνουν τις διορθώσεις τους. Τα πάντα πρέπει να είναι ανάλαφρα, πρέπει να μιλάμε ανάλαφρα για τα πιο σοβαρά πράγματα, και αυτό είναι το πιο ενδιαφέρον στην τέχνη. Παίζοντας οποιαδήποτε τραγωδία, πρέπει να ευχαριστιέσαι το παιχνίδι. Καλό θέατρο είναι εκείνο, που συνδέει τα ασύνδετα: αιώνιο και στιγμιαίο, αστείο και σοβαρό κ τλ.
Ερώτηση: Αυτές τις μέρες έκανα μια ανακάλυψη: το θέατρο πρέπει να είχε γεννηθεί σε συνθήκες παρόμοιες με τις δικές μας. Το 330 π.Χ., λιμός στην Αθήνα, τότε αμφισβητήθηκαν οι θεοί και οι Αθηναίοι λάτρεψαν τον Ασκληπιό, τον έφεραν από την Επίδαυρο και φιλοξενήθηκε στο σπίτι του Σοφοκλή. Δηλαδή, δόθηκε αξία στην ανθρώπινη ζωή, στη ζωή ενός ατόμου και αυτό ήταν συνυφασμένο με την έννοια της δημοκρατίας σε αντίθεση με τη μοναρχία. Το να ζούμε υπερείχε του πώς να ζούμε. Το θέατρο γεννήθηκε σε συνθήκες ανάγκης και της επαναδιαπραγμάτευσης των αξιών. Σήμερα το θέατρο μπορεί να παίζει αυτό το ρόλο ή το αντικατέστησε κάτι άλλο; Αν μπορεί το θέατρο να γεννήσει νέες ιδέες, που να αφορούν το σήμερα;
ADOLF: Φυσικά, το θέατρο συνεχώς γεννάει νέες ιδέες. Αρχαίο θέατρο, del arte, Αναγέννηση, Μολιέρος, Τσέχωφ, Ιονέσκο, Μπέκετ… Το θέατρο εξελίσσεται συνεχώς, απλώς τα κέντρα του μετατοπίζονται. Σήμερα δημιουργούνται κάμποσα κέντρα – Ευρώπη, Ασία, Λατινική Αμερική, γίνεται ένα μιξ. Το θέατρο χρειάζεται χρόνο για να επεξεργαστεί τα γεγονότα, να γράψει καινούργια έργα. Υπάρχουν τρεις δρόμοι:
- Μπορεί να υπάρχει θέατρο γρήγορης αντίδρασης, σε 3-4 μήνες μετά το γεγονός γράφονται έργα που μιλούν για το σήμερα. Θα είναι επίκαιρα, αλλά αδύναμα όσον αφορά τη καλλιτεχνική τους αξία.
- Μπορεί το θέατρο να πάρει παλιά έργα, π.χ. για την πανούκλα και να τα ανεβάσει με καινούργιο τρόπο: τον Καμί, τη Ζωή του Γαλιλαίου του Μπρεχτ.
- Ο τρίτος δρόμος είναι να δώσουμε στο θέατρο το χρόνο του, για να δει τα γεγονότα από απόσταση χρόνου, να κατανοήσει, τι ήταν αυτό. Χρειάζεται αυτή η απόσταση για να δεις το παρελθόν. Στη μετεπαναστατική Ρωσία μόλις 10 χρόνια μετά την Επανάσταση άρχισαν να εμφανίζονται καλά έργα γι’ αυτήν, μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο καλά λογοτεχνικά έργα για τον πόλεμο εμφανίστηκαν 5 χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου.
Το θέατρο δεν έχει άλλο δρόμο – ή θα πεθάνει ή θα εξελίσσεται, είναι σαν να πηγαίνεις με το ποδήλατο – είτε κινείσαι, είτε πέφτεις.
Ερώτηση: Μπορεί το θέατρο να γίνει εργαλείο για το παρόν; Κατεπείγον; Όχι σε πολιτικό, αλλά σε υπαρξιακό επίπεδο; Δεν είναι μόνο η κρίση το θέμα, αλλά η πραγματικότητα που θέλω να μοιραστώ με άλλους – να γελάσω ή να κλάψω.
ADOLF: Και ποιος σου το απαγορεύει;
Ερώτηση: Η αδυναμία μου είναι στο να συλλάβω το πρακτικό κομμάτι, ποιο θα είναι το πλαίσιο; Με ποιον θα το κάνω; Σήμερα το θέατρο θέλει λεφτά. Η Comedia del Arte ήταν οι παρέες που έπαιζαν στις Αγορές. Τώρα υπάρχει τέτοια πληθώρα που δυσκολεύεσαι να κάνεις focus.
ADOLF: Έχεις δίκιο. Από οικονομική άποψη θα υπάρχουν δυσκολίες. Αλλά στο θέατρο μπορείς να κάνεις και αλλιώς: να ανεβάσεις τον Άμλετ με πέντε καρέκλες ή με σκηνικά δέκα εκατομμυρίων δολαρίων. Οι κακές συνθήκες ενεργοποιούν το μυαλό. Για μια παρέα χρειάζονται κάμποσα άτομα και ένα χαλάκι.
Τα τελευταία χρόνια το θέατρο έχει καλομάθει. Οι καινούργιες οικονομικές συνθήκες θα υποχρεώσουν το θέατρο να ψάξει για καινούργιες φόρμες. Δεν χρειάζονται σκηνικά εκατομμυρίων. Ο Χορός μπορεί να είναι μεγάλος, αλλά μπορεί να βγει μονάχα ένας ηθοποιός με μια ταμπελίτσα στο στήθος που να γράφει «Χορός». Το θέατρο θα εξελίσσεται, το βασικό είναι να καταλάβουμε τον εαυτό μας, να βγούμε από την κατάθλιψη.
Ερώτηση: Τι μπορεί να μας κρατήσει ενωμένους; Για μένα το βασικό στοιχείο είναι η μαγεία, να γοητεύομαι από τον συμπαίκτη μου, να με προκαλεί και να τον προκαλώ.
ADOLF: Ας είμαστε ειλικρινείς: προσωπικά, δε θέλω να είμαι ενωμένος με όλους, με ανθρώπους μακρινούς. Ας ενωθούμε σύμφωνα με τα ενδιαφέροντά μας. Δεν είμαστε πολιτικοί. Ενώνονται 10 άτομα – και το θέατρο γεννιέται!
Ερώτηση: Πρέπει να πράττουμε και όχι μόνο μα μιλάμε!
ADOLF: Πολύ σωστά! Να πράττουμε ανάλαφρα και όχι να βασανιζόμαστε με τα προβλήματα της ανθρωπότητας…
Το επόμενο Εργαστήρι, όπως συμφωνήσαμε, θα είναι αφιερωμένο σε 3 θέματα:
- Τι σημαίνει καλός ηθοποιός;
- Θα αναλύσουμε συγκεκριμένο έργο.
- Πώς ο ηθοποιός να κρατηθεί σε φόρμα σήμερα, όταν δε γίνονται πρόβες.