της Ευγενίας Κριτσέφσκαγια
Μόνο όταν βρεθείς στην Κόκκινη πλατεία το χειμώνα, ένα βράδυ που πέφτει πυκνό ξερό χιόνι, συνειδητοποιείς ότι δεν μοιάζει με καμιά άλλη πλατεία στον κόσμο. Όταν δεν υπάρχουν χρώματα, παρά μόνο τα αχνά περιγράμματα των κτιρίων και οι γρήγορες σκυφτές σκιές που διασχίζουν το πλακόστρωτο.
Με τα χρώματα του καλοκαιριού αυτή η μαγεία χάνεται, η πλατεία καταλαμβάνει την κραταιά της θέση στον Χρόνο και στον Χώρο, το αρχιτεκτονικό σύνολο διασπάται στο «πριν» και στο «μετά», το Μαυσωλείο φαντάζει κατασκευαστικό ατόπημα και το Εμπορικό Κέντρο GUM – παρακμιακό μόρφωμα, χαρακτηριστικό για την αρχιτεκτονική τέλους 19ου-αρχών του 20ου αιώνα με το εκλεκτικό της στιλ.
Το χειμωνιάτικο βράδυ η πλατεία επιστρέφει στο παραμύθι, μεταμορφώνεται σε γιγάντεια σκηνή του Θεάτρου της Ιστορίας, με τον Πύργο του Σωτήρος, κύριο Πύργο και Κεντρική Πύλη του Κρεμλίνου, να γιορτάζει φέτος τα 525 του χρόνια. Το σχεδίασε και έχτισε ο Ιταλός αρχιτέκτων Πιέτρο Αντόνιο Σολάρι, τον οποίον έφεραν από το Μιλάνο οι Έλληνες της Μόσχας, Μανουήλ και Δημήτριος Ράλλης: ο τσάρος Ιωάννης Γ΄ συμπαθούσε ιδιαίτερα τον Ιταλό, και ο Ιταλός υπέγραφε τις επιστολές του ως «κύριος αρχιτέκτων της Μόσχας». Και ήταν πράγματι! Νωρίτερα φιλοδοξούσε να γίνει και «κύριος κτίστης του Μιλάνου», συμμετέχοντας το 1476 στην κατασκευή του Duomo, αλλά πιθανόν, ήταν ακόμα πολύ νέος για… «κύριος»… Δεν πειράζει, οι Μιλανέζοι έχασαν, οι Ρώσοι κέρδισαν: εκτός από τους Πύργους ο Σολάρι έχτισε το περίφημο Πολυεδρικό Παλάτι του Κρεμλίνου.
Το ρολόι του Πύργου του Σωτήρα το ακούνε οι Μοσχοβίτες τη νύχτα της Πρωτοχρονιάς να σημαίνει την έλευση του Νέου Έτους, το ρουμπινένιο αστέρι με τον λαμπτήρα των 5000 βατ δείχνουν οι τηλεοράσεις όλου του κόσμου τη νύχτα της Πρωτοχρονιάς. Στα παλιά τα χρόνια μόνο ξεσκούφωτοι μπορούσαν να περάσουν αυτή την την Ιερή Πύλη, από κεί έμπαιναν και έβγαιναν οι τσάροι, οι πατριάρχες και αργότερα – οι Γενικοί γραμματείς. Μια από τις φωτογραφίες του 1896 από τη στέψη του τελευταίου τσάρου της Ρωσίας δίνει μια αμυδρή εικόνα της Κόκκινης πλατείας του τέλους του αιώνα.
70 χρόνια μετά την ολοκλήρωση του Πύργου του Σωτήρα, ο εγγονός του Ιωάννη Γ΄, Ιωάννης Δ΄ ο Τρομερός, δόξασε τη ολική νίκη των Ρώσων επί των Τατάρων με ένα μοναδικό στην ιστορία της Τέχνης και της Εκκλησίας αρχιτεκτόνημα– το Ναό της Αγίας Σκέπης, γνωστό σε όλο τον κόσμο ως Ναός του Αγίου Βασιλείου (1561), αν και ο Άγιος Βασίλειος είναι μόνο ένα τμήμα της 9ης κεφαλής του Ναού που χτίστηκε το 1588 πάνω από τον τάφο του «τρελού της Μόσχας», Βασιλείου. Ο «Βασίλειος» έχει πάρα πολλά κατασκευαστικά μυστικά, και ένα από αυτά λέει, ότι το κτίσμα δεν έχει πρόσοψη! Είναι 3D Ναός!
Τα χειμωνιάτικα βράδια ο Αγιος Βασίλειος ζωντανεύει, λικνίζεται, αναπνέει. Είναι τόσο ξεχωριστός, που ο Ναπολέων, στέλνοντας τους στρατιώτες του να τον πυρπολήσουν, είπε: «Κάψτε αυτό το τζαμί»! Τα φιτίλια των εμπριστών, όμως, για κάποιο λόγο έσβησαν την τελευταία στιγμή… Στα σοβιετικά χρόνια ένας από τους Υπουργούς προσπάθησε να πείσει τον Στάλιν ότι ο Άγιος Βασίλειος εμποδίζει τις παρελάσεις και πρέπει να κατεδαφιστεί. Για να γίνει πιο συγκεκριμένος, έφτιαξε μια μακέτα, την έφερε στον Στάλιν και αφαίρεσε από την Κόκκινη Πλατεία από χαρτόνι το Ναό. Ο Στάλιν άναψε την πίπα και είπε: «Βάλ’ το πίσω!»
Τον 16ο αιώνα χτίστηκαν οι Πύλες της Αναστάσεως, μέσα από τις οποίες περνάς για να μπεις στην Κόκκινη πλατεία. Στην μικρή εκκλησίτσα τους τοποθετήθηκε η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας από τη Μονή Ιβήρων του Άθους. Οι Πύλες αφαιρέθηκαν 85 χρόνια πριν, το 1931, και η εικόνα χάθηκε. Τοποθετήθηκαν ξανά το 1995, αν και σήμερα δεν δένουν τόσο οργανικά με το σύνολο της Πλατείας, φαντάζουν διακοσμητικά και λίγο κιτς, γιατί άλλαξε εντελώς η όψη του περιβάλλοντα της χώρου.
Υπάρχε ένα μνημείο στην Κόκκινη Πλατεία, που λίγοι το μνημονεύουν, ακόμα λίγότεροι του δίνουν σημασία, και ελάχιστοι γνωρίζουν, τι είναι στην πραγματικότητα. Είναι ο… «Κρανίου τόπος»… Κυριολεκτικά! Μια πέτρινη πλατεϊτσα με μια γκρίζα στρογγυλή πέτρα στη μέση, που μοιάζει με μυλόπετρα. Η ονομασία του μνημείου μεταφράζεται κυριολεκτικά ως Κρανίου τόπος, γυμνή, τραχειά πέτρα, σαν το κρανίο. Ο τόπος αυτός ήταν ιερός: εδώ ο νεαρός Ιωάννης ο Τρομερός για πρώτη φορά μίλησε στους βογιάρους του, από δω απευθύνονταν οι Ρώσοι πατριάρχες και οι άρχοντες στο λαό, ήταν κάτι σαν την Αρχαία Αγορά, γύρω από αυτή την πέτρα στροβίλιζε όλη η πολιτική και εμπορική ζωή της Ρωσίας προ που Πέτρου του Μεγάλου. Εδώ ο Ιωάννης ο Τρομερός εκτέλεσε τους δικούς του επαναστάτες, και ο Πέτρος ο Μεγάλος – τους δικούς του Στρελτσί, ίσως αυτό το άφθονο αίμα των ανδρών της Αυτοκρατορικής Φρουράς, που παραπλανήθηκαν από την αδερφή του Πέτρου, πριγκίπισα Σοφία, τον έδιωξε από την Μόσχα και τον παρακίνησε να χτίσει από τα θεμέλια τη δική του πόλη, Πόλη του Αγίου Πέτρου.
Τα χειμωνιάτικα βράδια, όταν η Κόκκινη πλατεία ερημώνει, ο Κρανίου Τόπος είναι ιδιαίτερα ανησυχητικός και απειλητικός, όπως ο μαγεμένος πύργος στις ασπρόμαυρές γραβούρες, καλυμμένες με σχεδόν διάφανο ριζόχαρτο στα παλιά βιβλία παραμυθιών των αδερφών Γκριμ.
Όταν μπαίνεις στην Κόκκινη Πλατεία από τις Πύλες της Αναστάσεως, αφήνοντας πίσω το κόκκινο κτίριο του Ιστορικού Μουσείου, που προστατεύει την Πλατεία από την πολύβοη Μόσχα από την πλευρά της οδού Τβερσκαγια και στέκει αντίκρυ του Αγίου Βασιλείου στην άλλη πλευρά της Πλατείας, ακούς ξαφνικά μια θεσπέσια μουσική, μια χορωδεία των χειρουβήμ! Είναι η λειτουργία στο Ναό της Παναγίας του Καζάν, που χτίστηκε προς τιμή της ρωσικής πολεμικής νίκης επί των Πολωνών και των Λιθουανών (http://www.avantgardecentre.gr/20161101_liketoday/). Τραγουδάνε συνήθως οι φοιτητές και οι απόφοιτοι του Ωδείου της Μόσχας, και δεν υπάρχει τίποτα πιο όμορφο από το ν’ ακούς τις αγγελικές τους φωνές, τις οποίες ο παγωμένος αέρας κάνει ακόμα πιο κελαριστές, ακόμα πιο καθαρές.
Τα χειμωνιάτικα βράδια τα μνημεία του Ρωσικού Βασιλείου αρμονικά συνυπάρχουν με τα μνημεία της Αυτοκρατορικής Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης.
Το 1883 άνοιξε τις πύλες του για το κοινό το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, και δέκα χρόνια αργότερα, το 1893– το περίφημο Πολυκατάστημα GUM, που μαζί με τον τοίχο του Κρεμλίνου σχηματίζουν τις μακριές πλευρές του ορθογώνιου της Πλατείας.
Τη δεκαετία του ΄30 κάποιοι σοβιετικοί αξιωματούχοι σχεδίαζαν τη κατεδάφισή του (ενοχλούσε, όπως και ο Άγιος Βασίλειος!), ευτυχώς όμως τα βανδαλικά σχέδια ακυρώθηκαν. Αλλά για τους Μοσχοβίτες το GUM δεν ήταν μόνο ένα σύγχρονο Εμπορικό Κέντρο, αν και στα σοβιετικά χρόνια εδώ λειτουργούσαν το καλύτερο και το πλουσιότερο στην πρωτεύουσα (μπορεί και στη χώρα ολόκληρη) κατάστημα τροφίμων και τα καλύτερα εμπορικά καταστήματα. Εδώ, στο GUM, ερχόμασταν για να φάμε το νοστιμότερο στη Μόσχα παγωτό, που ήταν και «σήμα κατατεθέν» του Πολυκαταστήματος. Σήμερα η διεύθυνση του ιδιωτικοποιημένου πλέον Εμπορικού κολοσσού αναγέννησε αυτή την αγαπημένη συνήθεια: για να ψωνίσουμε από το GUM χλωμό το βλέπω με τα GUCCI και τα Louis Vuitton του, αλλά το παγωτάκι με 70 ρούβλια (0,90 του ευρώ περίπου) είναι πάντα διαθέσιμο και προσιτό, και νόστιμο, όπως παλιά!
Αντίκρυ του GUM στέκει βλοσυρά και επίσημα το Μαυσωλείο του Λένιν, ο σκούρος και συμπαγής γρανίτης του οποίοι χάνεται εντελώς στην χειμωνιάτικη νυχτερινή καταχνιά.
Στο Μαυσωλείο εδώ και 92 χρόνια βρίσκεται το ταριχευμένο σώμα του εμπνευστή και ηγέτη της Επανάστασης, Βλαντιμίρ Λένιν. Κι εδώ, όπως κάποτε και στις Πύλες του Πύργου του Σωτήρα, μπαίνεις μόνο ξεσκούφωτος. Τα χειμωνιάτικα βράδια με το πυκνό χιόνι να πέφτει το Μαυσωλείο μπορεί να μεταμορφώνεται σε μια αόριστη πυραμίδα, σε ένα γεωμετρικό σχήμα, όπως και ο Κρανίου τόπος, αλλά είναι πάντα εκεί, την παρουσία του νιώθεις με το κάθε σου κύτταρο, και ό, τι και να λένε είναι, όπως και ο «ένοικός του» – αναπόσπαστο κομμάτι τόσο του συνόλου της Πλατείας, όσο και της Ιστορίας.
Κάποτε εδώ, μπροστά στο Μαυσωλείο, οι νεοσύλλεκτοι και νεοφώτιστοι πιονέροι – συνήθως οι καλύτεροι μαθητές των μοσχοβίτικων δημοτικών σχολείων – έδιναν όρκο αιώνιας πίστης στα ιδανικά της Επανάστασης, αλλά οι πολιτικοί όρκοι είναι εξίσου βραχύβιοι με τους όρκους του έρωτα: τους τηρούν μόνο όσοι είναι διαθετημένοι να πεθάνουν γι΄αυτούς. Είναι ελάχιστοι και συνήθως η Ιστορία τους ξέρει με τα μικρά τους ονόματα.
Μόνο όταν βρεθείς στην Κόκκινη πλατεία το χειμώνα, ένα βράδυ με πυκνό ξερό χιόνι να πέφτει, συνειδητοποιείς, ότι δεν μοιάζει με καμιά άλλη πλατεία στον κόσμο. Όταν δεν υπάρχουν χρώματα, παρά μόνο τα αχνά περιγράμματα των κτιρίων και οι γρήγορες σκυφτές σκιές, που διασχίζουν το πλακόστρωτο…